دکتر محسن محمدی فشارکی، دکتر مریم شیرانی،
دوره ۱۱، شماره ۲ - ( ۱-۱۳۹۹ )
چکیده
سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست‌افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می‌شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به‌همین‌دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف‌نظر فقها و اهل‌حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته‌ای از احادیث، سماع را حرام دانسته‌اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده‌‌اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده‌اند، نه صرفاً بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل‌ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تأثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به‌ویژه عارفان تبیین کند. یافته‌های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می‌کنند و مسموع واحد بر آنها تأثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تأثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به‌گونه‌ای‌که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبّه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.
